Kült yapıların en etkili olduğu kesimler, kimlik arayışı içinde olan ve aidiyet problemi yaşayan bireyler ve topluluklardır. Kişiler ve topluluklar kimileyin geçmişlerinde yaşadıkları gerek psikolojik ve gerekse sosyal travmaların etkisiyle, içlerindeki bu kocaman boşluğu yeni kimlik arayışlarıyla doldurma çabası içine girerler. Kült yapılanmalar ise bu anlamlı arayışı fırsat bilerek, bu sosyal psikolojiden güç devşirirler.
Gerek Joseph Smith’in Hristiyan öğretilerinin içinden çıkan Mormon öğretisi, gerekse Noble Drew Ali’nin Moorish American Muslim oluşumu, işte bu yeni kimlik arayışlarının neticesinde ihdas edilmiş öğretilerin, yeni bir din formuna getirilmiş halidir. İki büyük dinin ve etnik grubun içinden çıkan Amerika’ya özgü bu iki yapılanma birbirlerine benzemekle beraber, bunların dışında da aynı kategoride yüzlerce kült yapılanmanın olduğunu da belirtmeden geçemeyiz.Bu yazımda Mormonluk ve Moor hareketlerinin benzerliklerine ve onlardaki öğretilerin kendileri dışında başka kült yapılara olan etkisine değineceğim.
Mormonluk, New York'ta 1820'ler de ortaya çıkmıştır. Dini önderi yani kilisenin kurucusu ve ilk peygamberi olan Joseph Smith; bir meleğin ona göründüğünü ve eski çağlarda Amerika kıtasında yaşamış kişiler tarafından yazılan, daha sonraları ise gömülen bu Altın Levhaların yerini gösterip ona bunları kendi diline çevirmesini söylediğini, Mormon kitabında ifade eder.
Joseph Smith, dilini daha önce hiç bilmediği Amerikan yerlilerinin yazıtlarını 'Tanrı’nın inayetiyle İngilizceye üç ayda çevirdiğini söyler. 1830 yılında da "Tanrı’nın tek ve gerçek kilisesi" olduğuna inanılan İsa Mesih'in Son Günün Azizleri Kilisesi resmen kurulmuştur. Mormon kilisesi, Joseph Smith’ten sonra da risaletin devam ettiğine inanır. Kiliselerin en başında olan kimseleri peygamber olarak görürler. Bugün bu kilisenin aynı zamanda Amerika’da cerrah doktor olarak vazife yapan Nelson isimli peygamberi vardır.
Mormon Kitabı, Tanrı'nın eski Amerika Kıtasında yaşamış olan insanlarla kurduğu ilişkilerin ve alınan vahiylerin bir kaydıdır. İncil’in Orta Doğu'daki insanlardan başka halklara da öğretildiğine inandıklarından Mormon kitabı, bir nevi beyaz Amerikalılar arasında bu topraklara özgü dini kimlik arayışının neticesinde bu derece yaygınlaşmıştır. Özellikle Amerika’nın Utah bölgesinde yaygın olan Mormonluk, Amerika genelinde yaklaşık 15 milyon kadar taraftarı olan bir dini gruptur. Tıpkı Bahailik veya Yehova Şahitleri ya da birazdan değineceğim Moor hareketi gibi Yeni Dini Hareketler kategorisinde değerlendirilir.
Halk arasında Muriş Müslümanlar diye de anılan Moor Hareketi’nin lideri Noble Drew Ali’nin serüveni ise oldukça ilginçtir. Kendisi Mısırlı bir kahinle buluşur. Kahin kendisini, İsa’nın, Buda’nın ve Muhammed’in reenkarne olduğu kişi olarak tanıtır. Mısırlı kahin Ali’yi mistizmle ilgili bir taraftan eğitirken diğer taraftan da Kur’an’ın kaybolan cüzünü verir. Bu cüz, 19 bölümden oluşmaktadır. Noble Drew Ali ise bu kitabı, Amerika’nın siyahilerine ulaştırmakla görevli bir peygamberdir.
Drew Ali, Amerika’da ki Afro-Amerikalıların, bugün Ürdün sınırları içinde kalan Moab bölgesinden geldiklerine inanır. Elbette ki bu argüman, kimlik travması içinde olan Amerikalı siyahileri cezbeder. Zira karşılarında konuşan herhangi bir halk lideri değil Kur’an’ın şimdiye kadar hiç bilinmeyen kısmı kendisine emanet edilen ve Amerika ile görevli bir peygamberdir. Bu motivasyon ile New Jersey, Newark bölgesinde 1913’te resmi olarak teşkilatlanmaya başlarlar. Sonraki yıllarda Chicago taraflarına yerleşen hareketin 1930’lara gelmeden otuz bin kadar taraftarı vardır. Bu nüfus, o günün şartlarında kentin üçte biri demektir.
1929 yılında Noble Drew Ali vefat eder. Lakin şoförü olan John Givens, Drew Ali’nin kendisinde reenkarne olduğunu ilan eder. Zira onun iddiasına göre, Drew Ali vefat ettikten sonra John Givens’in bedenine hülul etmiştir. Birçok insan buna inanır ama daha sonra, hareketin başına Drew Ali’ye yakın isimlerden, Kırkman Bey getirilir.
Gerek Mormonlar'ın gerekse Moor Hareketi'nin hikayeleri yakın yıllarda birbirine benzemektedir. Mormonizmin lideri Joseph Smith yeni bir dini hareket olarak beyazlar üzerinde Moor Hareketi'nin başındaki Noble Drew Ali ise siyahiler üzerinde etkili olmuştur. İkisi de kendisini cemaatlerine doğrudan peygamber olarak tanıtmışlardır. Gerek Moor hareketi gerekse Mormonlar temel kitapları olan Kur'an ve İncil dışında başka bir ilahi kitapla gelmişlerdir.
Mormonluk, Hristiyanlıktan ilham alan bir çok yeni dini hareketin oluşmasına ilham olurken Moor haraketi de siyahiler arasında bizzat başka oluşumların gelişmesine sebep olmuştur.
Amerika'da kendisine vahiy geldiğini veya öğretilerini anlattıkları metnin bir İlahi güç tarafından yazdırıldığını iddia eden gruplar inançlarını Hristiyan jargonuyla pazarlamışlardır. Buna en çarpıcı misal Mucizeler kürsü isimli harekettir. Bu grup, Hristiyanlıktan bağımsız tamamen New Age felsefesine uygun Doğu mistizmini takipçilerine aşıladığı halde kullandığı dil itibarıyla Hristiyanlara hitap etmektedir. Zira seanslarında "Tanrı" ifadesi yerine "Jesus" veya nirvana yerine "Salvation-Kurtuluş" ifadelerini kullanmaktadırlar. Çok farklı gruplar olsalar dahi kullandıkları yöntem itibarıyla birbirlerine benzemektedirler.
Bununla beraber vefat eden bir kimsenin, bir başka kişinin bedeninde reenkarne olması şeklindeki inanç, uzun yıllar milyonlara varan siyahi kitleleri bir takım kült liderlerinin peşinden gitmesine sebep olmuştur. Nitekim İslam Ulusu diye bilinen (Nation of Islam) hareketi de Fard Muhammed isimli şahsın içine Allah’ın hülul ettiğine inanırlar. Fard Muhammed daha sonra Elijah Muhammed’i peygamber olarak tayin etmiştir. Bazı kimseler ise Fard Muhammed’in içindeki kişinin Noble Drew Ali olduğunu iddia etmişlerdir. Daha sonra “İslam Ulusu” hareketinin içinden de bu tür efsanevi anlatılarla insanları etkileyen karizmatik kült liderleri çıkmıştır. Nuwaybian hareketinin lideri Dwight York veya Yüzde Beşlikler diye isimlendirilen hareketin kurucusu Edward Smith Clarence hep bu ve benzeri ilhamlarla ortaya çıkmış kült liderleridir.
Mormonluk ve Moor Hareketi isimli iki büyük dinin referansıyla ortaya çıkan bu iki yeni dini akımın, Amerika'da bir çok kült yapının oluşmasına katkıda bulunduğunu düşünüyorum. Moor hareketi, doğrudan katkıda bulunmuşken, Mormonların dolaylı olarak ilham verdiğini ve kült yapıların liderlerini motive ettiği kanaatindeyim.
Bilgin Erdoğan
Twitter: @BilginErdogan1